Ο Ιανός: Ποιος κατέστησε τη νεωτερικότητα κριτή των πολιτισμών;
Ο Ιανός ήταν ένας θεός της ρωμαϊκής μυθολογίας που είχε δύο πρόσωπα: ένα που κοιτούσε μπροστά προς το μέλλον και ένα που ήταν στραμμένο προς τα πίσω προς το παρελθόν. Οι αρχαίοι Ρωμαίοι τοποθετούσαν προτομές του Ιανού στις αρχές ή το τέλος των δρόμων, στις πύλες των τοιχών ή στις πόρτες των σπιτιών, στα περάσματα και στα σταυροδρόμια. Ήταν ο θεός της αρχής και του τέλους, του χρόνου και της εξέλιξης.
Κοινός τόπος των μελετητών που ασχολούνται με το ερώτημα της συνάντησης της Ορθοδοξίας με τη νεωτερικότητα είναι ότι προσπαθούν να διερευνήσουν αν η Ορθοδοξία συναντήθηκε, διαλέχθηκε ή και προσαρμόσθηκε με τη νεωτερικότητα. Το ερώτημα δεν τίθεται ποτέ αντίστροφα: μπόρεσε η νεωτερικότητα να συναντήσει, να διαλεχθεί ή και να προσαρμοσθεί με τα δεδομένα των Ορθοδόξων πολιτισμών; Αν το αντίστροφο αυτό ερώτημα φαντάζει παράδοξο, θα πρέπει να αναρωτηθούμε πώς φανταζόμαστε τη νεωτερικότητα: πρόκειται λοιπόν για ένα αυστηρά ομοιόμορφο πολιτισμό που λειτουργεί ως οδοστρωτήρας ισοπεδώντας τα πάντα στο πέρασμά του; Είναι η νεωτερικότητα ο πολιτισμός που απεχθάνεται τη διαφορετικότητα; Αν ναι, τότε το ερώτημα που θέσαμε είναι ασφαλώς παράδοξο. Μόνο που σε αυτή την περίπτωση η νεωτερικότητα πρέπει να δεχθεί τη σκληρή κριτική του πολιτισμού που δεν σέβεται τίποτε και αξιολογεί τα πάντα στα δικά του μέτρα. Αν όμως δεν φανταζόμαστε τη νεωτερικότητα ως πολιτιστικό οδοστρωτήρα, το αντίστροφο ερώτημα που θέσαμε δεν είναι καθόλου παράδοξο. Το γεγονός λοιπόν ότι το ερώτημα της συνάντησης τίθεται με την Ορθοδοξία σε θέση άμυνας δείχνει για τους διανοουμένους που το θέτουν δύο πιθανά πράγματα: είτε πιστεύουν ότι η Ορθοδοξία ως προνεωτερική οντότητα πρέπει να φύγει από τη μέση και ο πολιτισμός να προσαρμοσθεί στα μέτρα της νεωτερικότητας χωρίς διαφορετικότητες και ποικιλομορφίες[1] είτε ότι ο τρόπος που θέτουν το ερώτημα αποτελεί μια ασυνείδητη επιλογή, η οποία προδίδει, έστω και υποδορίως, ότι η νεωτερικότητα είναι κάτι κατ’ ανάγκην θετικό και η Ορθοδοξία κάτι αμφίβολο ή και όλως αρνητικό – εξ ου και τοποθετείται στο εδώλιο του κατηγορουμένου. Και στις δύο περιπτώσεις κοινός τόπος είναι ότι η νεωτερικότητα αποτελεί θετικό στοιχείο.
Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Οι αρχές και τα γεγονότα που είδαμε παραπάνω όταν ορίσαμε την έννοια της νεωτερικότητας πράγματι τη χαρακτηρίζουν. Αυτά όμως δεν αποτελούν παρά τη μία όψη του Ιανού, αυτή που κοιτά προς την πρόοδο ή ίσως αυτή που, όμορφη καθώς είναι, κοιτά προς το καλό. Η νεωτερικότητα, ως αυθεντικός Ιανός, έχει και μια άλλη όψη, αυτή που κοιτά προς την οπισθοδρόμηση ή, λόγω της ασχήμιας της, προς το κακό. Ας τη δούμε εξετάζοντας τη δημοκρατία για παράδειγμα. Η έμμεση αστική δημοκρατία αποτελεί οπωσδήποτε χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας. Το αν της ταιριάζει ο όρος όμως είναι διαφορετικό ερώτημα. Είναι χαρακτηριστικό ότι η αγγλική φωνή της αποδίδει τον όρο republic που αναφέρεται στην αρχαία ρωμαϊκή res publica και τη σύγκλητο και όχι ασφαλώς τον όρο democracy που αναφέρεται στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία και την εκκλησία του δήμου. Θεμελιώδης παρεξήγηση. Αλλά και αυτή η έμμεση προβληματική δημοκρατία δεν αποτελεί κατάκτηση. Θα ήταν επικίνδυνος εφησυχασμός να τη βλέπαμε έτσι. Στην Αγγλία όπου γεννήθηκε η σύγχρονη έμμεση δημοκρατία, η καθολική ψήφος για τους άνδρες καθιερώθηκε μόλις με το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ως τότε τα κριτήρια για το δικαίωμα ψήφου ήταν ταξικά και εισοδηματικά. Η ψήφος για τις γυναίκες υιοθετήθηκε λίγο αργότερα. Θα μπορούσαμε να φέρουμε και άλλα παραδείγματα, αλλά αυτά νομίζω αρκούν για να δείξουμε ότι η δημοκρατία είναι κάτι που συνεχώς εξελίσσεται – και πρέπει να εξελίσσεται – και το γεγονός ότι στις ημέρες μας η εξέλιξή της έχει παύσει δείχνει τις ισχυρές αυτοκτονικές τάσεις των συγχρόνων ευμαρών κοινωνιών.
Αλλά το πρόσωπο του Ιανού δεν φαίνεται τόσο από την ανάγκη εξέλιξης. Φαίνεται μάλλον από την ασχήμια της νεωτερικότητας. Κοντά στις αστικές (προβληματικές) δημοκρατίες υπάρχουν και οι λαϊκές που δεν απέχουν καθόλου από τις κατ’ όνομα μόνο δημοκρατίες στις οποίες ταιριάζει περισσότερο ο όρος ολοκληρωτισμός. Οι λαϊκές δημοκρατίες, με τα γκουλάγκ, τους κομμουνιστικούς παραδείσους (αλήθεια γιατί στην Ελλάδα οι κομμουνιστές αποκαλούνται ακόμα δημοκρατικοί;), την αθλιότητα, την κατάρρευση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και τόσα άλλα, αποτελούν νεωτερικά φαινόμενα. Λαϊκές δημοκρατίες δεν γνώρισε ο κόσμος πριν τη νεωτερικότητα. Ο χαλύβδινος Στάλιν είναι νεωτερική προσωπικότητα. Και οι ολοκληρωτισμοί (όχι οι απολυταρχίες) είναι και αυτοί νεωτερικά φαινόμενα. Και ο φασισμός και ο ναζισμός και ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ είναι παιδιά της νεωτερικότητας. Όσο και να θέλουμε να ξορκίσουμε το κακό και να τους ταυτίσουμε με την οπισθοδρόμηση και το kitsch, υπήρξε εποχή που τους θεωρούσε την αιχμή της προόδου και της ανεμπόδιστης εξέλιξης, η οποία ταυτίστηκε και με καλλιτεχνικά ρεύματα όπως ο μεσοπολεμικός μοντερνισμός και ο φουτουρισμός, ενώ διασυνδέθηκαν στενά με φιλοσοφικά ρεύματα τεράστιας σημασίας όπως ο υπαρξισμός του Μάρτιν Χαϊντέγκερ και η πολιτική φιλοσοφία του Καρλ Σμιτ.
Ακόμα χειρότερα για την ακλόνητη πίστη της νεωτερικότητας στη συνεχή πρόοδο οι επιστήμες και οι μεγάλες ανακαλύψεις του 19ου και του 20ού αι. χρησιμοποιήθηκαν για να φέρουν τον όλεθρο και την καταστροφή. Πριν ακόμα οι άνθρωποι εφαρμόσουν τη μεγάλη ανακάλυψη της τεράστιας ενέργειας που κρύβει ο μικρόκοσμος για λόγους υγείας ή βελτίωσης των συνθηκών ζωής των ανθρώπων κατασκευάστηκαν οι πυρηνικές βόμβες που κατέστρεψαν το Ναγκασάκι και τη Χιροσίμα και υπέσκαψαν την υγεία των Ιαπώνων για τις γενιές που ακολούθησαν. Έκανε ιδιαίτερη εντύπωση στον γράφοντα η πεποίθηση του φυσικού καθηγητή Στράτου Θεοδοσίου, που περιποίησε ιδιαίτερη τιμή στο σχολείο μας με την επίσκεψή του, κατά την οποία, σε μια αποστροφή της συζήτησής του με τους μαθητές, ανέφερε ότι υπάρχουν σπουδαία επιστημονικά μυαλά που έχουν κάνει σπουδαίες ανακαλύψεις – όπως αυτές που σχετίζονται με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας – και οι οποίες μένουν μη εφαρμόσιμες για οικονομικούς λόγους. Είναι όμως γεγονός, όπως υπογράμμισε, ότι πολλές από αυτές αγοράζονται και χρησιμοποιούνται από τον αμερικανικό στρατό όχι βέβαια για λόγους βελτίωσης της υγείας και της ποιότητας ζωής των ανθρώπων. Πολλές φορές οι επιστήμονες επαναλαμβάνουν σε συζητήσεις βιοηθικής ότι η επιστημονική πρόοδος και η ανακάλυψη δεν μπορεί να σταματήσει και ότι δεν είναι δουλειά του επιστήμονα – του θετικού επιστήμονα για να είμαστε ακριβείς – να ερευνά τις πιθανές αρνητικές συνέπειες της ανακάλυψής του. Η θέση που εξέφρασε ο καθηγητής Θεοδοσίου έδειξε ότι η άποψη αυτή δεν είναι ακριβής. Ακριβές είναι να πούμε ότι η ηθική δεν είναι αρκετά ισχυρή για να μπει στη συζήτηση περί επιστημονικής προόδου και εξέλιξης. Η διαδικασία αυτή γίνεται ωστόσο με σχετικές χρηματοδοτήσεις εταιριών που κινούνται κατά τα, άσχετα προς την επιστήμη, συμφέροντά τους. Αν τα συμφέροντά τους μάλιστα ταυτίζονται με την καθυστέρηση επ’ αόριστον της επιστημονικής εξέλιξης, τότε συμβαίνει αυτό ακριβώς που καμιά ηθική δεν μπορεί να πράξει: η επιστημονική εξέλιξη καθυστερεί χαρακτηριστικά ελλείψει πόρων. Ο κατά κανόνα δυτικός επιστήμονας που εμφανίζεται ως υπερασπιστής της ανθρώπινης προόδου και εξέλιξης είναι στην πραγματικότητα ένας άνθρωπος που, όπως όλοι μας, προσπαθεί να γίνει πλουσιότερος. Η εποχή των επιστημόνων που ερευνούσαν μόνο και μόνο για να μάθουν χωρίς να ενδιαφέρονται για το οικονομικό κέρδος έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί. Οι Γερμανοί επιστήμονες των ναζί ήταν απλώς ειλικρινέστεροιόταν, χωρίς κανένα ηθικό φραγμό, χρησιμοποίησαν Εβραίους και Τσιγγάνους ως πειραματόζωα για τα πειράματα βιολογίας. Εξευτέλισαν μάλιστα τους Αμερικανούς κατηγόρους τους στις σχετικές δίκες της Νυρεμβέργης όταν τούς υπενθύμισαν ότι το ίδιο έκαναν και οι βιολόγοι στις ΗΠΑ που χρησιμοποιούσαν, για τους ίδιους σκοπούς, βαρυποινίτες ή θανατοποινίτες. Η κατηγορία ανάγκασε τους Αμερικανούς όχι βέβαια να σταματήσουν αλλά να ζητήσουν από τα θύματά τους να υπογράψουν δηλώσεις συμφωνίας. Η ηθική αξία ενός τέτοιου κειμένου βέβαια δεν χρειάζεται να συζητηθεί καν. Ένας καταδικασμένος άνθρωπος προτιμά ένα μικρό παραθυράκι στη ζωή που ίσως ανοίξει, ακόμα και αν αυτό θα σημαίνει ότι θα πρέπει να υποστεί τρομακτικό πολλές φορές πόνο. Η υποτίμηση σε τέτοιο βαθμό της ανθρώπινης ζωής από ανθρώπους με τέτοιο επίπεδο μόρφωσης και νοημοσύνης είναι αποκλειστικά και μόνο νεωτερικό φαινόμενο. Ας επιτραπεί εδώ μια παρένθεση. Οι παραπάνω σκέψεις δεν αποτελούν σε καμία περίπτωση προσπάθεια αναίρεσης των μεγάλων επιστημονικών και τεχνολογικών επιτευγμάτων της εποχής μας. Ούτε προσπάθεια μείωσης της σημασίας τους για τον άνθρωπο και την ποιότητα της ζωής του. Απλώς θέλουν να δείξουν ότι τα επιτεύγματα αυτά και γενικά η προοδευτική μας πορεία έχουν και μια άλλη όψη, η οποία συχνά παραβλέπεται ή υποβαθμίζεται. Μόλις τα τελευταία χρόνια η έννοια της διεπιστημονικότητας επέτρεψε στους θετικούς επιστήμονες να ξεφύγουν από την αυτοϊκανοποίηση του επιστήμονα αιχμής και να εισέλθουν σε μια πιο σκεπτικιστική κατανόηση της προόδου στην οποία συνεχώς σπρώχνουν. Παρόλα αυτά η υποκριτική αφέλεια φαίνεται ακόμα να κρατεί καλώς. Για την περίπτωση αυτή, περιορίζομαι απλώς να υπενθυμίσω ότι ούτε ο θεολόγος ούτε ο ιστορικός εκπλήσσονται με τις σκέψεις αυτές. Είναι η άγνοια που δημιουργεί αισιοδοξία.
Οι άμεσα παρατηρίσιμες εξελίξεις αφορούν ασφαλώς στην τεχνολογική πρόοδο, η οποία, για πρώτη φορά στην ιστορία, δημιούργησε έννοιες όπως ‘όπλα μαζικής καταστροφής’, ‘έξυπνα όπλα’ και άλλα συναφή. Επομένως, οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι όχι μόνο ως φαινόμενα – η ανθρωπότητα δεν είχε ποτέ πριν γνωρίσει την περίπτωση ενός πολέμου που θα ενέπλεκε όλες σχεδόν τις χώρες του κόσμου άμεσα ή έμμεσα σε ένα μεγάλο πόλεμο – αλλά και ως τεχνολογικά επιτεύγματα δεν έχουν ιστορικό προηγούμενο και μόνο ως νεωτερικά φαινόμενα μπορούν να κατανοηθούν. Ας μην ξεχνά κανείς ότι ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκίνησε με ελικοφόρα μονοκινητήρια διπλάνα και τελείωσε με αεριωθούμενα αεροσκάφη που, λίγο αργότερα, έσπασαν το φράγμα του ήχου. Αυτό όμως το γεγονός, όπως και πολλά άλλα τεχνολογικά επιτεύγματα, ευθύνονται για το γεγονός ότι ο πόλεμος αυτός ήταν ο πρώτος της ιστορίας που έφθασε τα 80.000.000 νεκρούς, τα 3/4 των οποίων προέρχονταν από το στρατόπεδο των νικητών, ενώ to 70% περίπου των θυμάτων ήταν άμαχοι. Πράγματι, ο νεωτερικός άνθρωπος αποδείχθηκε το ίδιο παθιασμένος και ανόητος μαχητής με τον προνεωτερικό πρόγονό του, αλλά η νεωτερική διανόηση του έδωσε τόσο αρρωστημένες ιδεολογίες και η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος τέτοιες αδιανόητες δυνατότητες που μπόρεσε να οδηγηθεί στον όλεθρο και την αυτοκαταστροφή.
Σήμερα συνεχίζουμε στην ίδια γραμμή. Οι σύγχρονοι πόλεμοι διεξάγονται με τους σύγχρονους έξυπνους τρόπους και συνεχίζουν να προκαλούν θύματα μαζικά. Η νεωτερική μας υποκρισία, αν και εξόρκισε τον φασισμό και τον ναζισμό ως ξένα παράσιτα στο νεωτερικό μας σώμα, δεν διστάζει να ξεκινήσει πολέμους για ανθρωπιστικούς λόγους, όπως η καταπολέμηση της πείνας ή της φτώχιας, όπως και για λόγους σχεδόν σταυροφορικούς (αν και οι σταυροφορίες είναι προνεωτερικά φαινόμενα) όπως η επιβολή της δημοκρατίας – αλήθεια επιβάλλονται οι δημοκρατίες με το ζόρι; – σε χώρες που υποφέρουν από ολοκληρωτικά καθεστώτα και η δονκιχωτική καταπολέμηση της τρομοκρατίας.
Ο κατάλογος αυτός των παραδειγμάτων θα μπορούσε να συνεχιστεί ακόμα με αναφορές στην άνευ προηγουμένου οικολογική καταστροφή, στο νεωτερικό φαινόμενο των προσφύγων και των ακτιβιστών των μη Κυβερνητικών Οργανώσεων και άλλα όμοια. Ο σκοπός του όμως, που είναι να δείξει το άλλο προσωπο του Ιανού, έχει νομίζω επιτευχθεί. Για να επιστρέψουμε στο αρχικό μας ερώτημα της συνάντησης της Ορθοδοξίας με τη νεωτερικότητα θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι πρέπει να ξεπεραστεί η λογική της άνισης σχέσης. Η νεωτερικότητα είναι ένας πολιτισμός που έφερε την πρόοδο τόσο όσο και την καταστροφή και δεν μπορεί να λειτουργεί ως τιμητής κανενός. Πολλοί περισσότερο δεν μπορούν να κατηγορούνται άλλοι πολιτισμοί γιατί δεν ακολούθησαν τα επιτεύγματά της νεωτρικότητας τα οποία έγιναν στον κόσμο αντιληπτά, όπως θα δούμε αλλού, με τρόπους, σε πάρα πολλές περιπτώσεις, αρνητικούς. Άλλωστε ο Ορθόδοξος πολιτισμός συναντήθηκε με τη νεωτερικότητα. Για να χρησιμοποιήσουμε ένα αρνητικό παράδειγμα, υπενθυμίζουμε ότι οι διανοούμενοι που κατηγορούν την Ορθοδοξία για άρνηση της νεωτερικότητας και των επιτευγμάτων της την κατηγορούν επίσης για εθνικισμό, ο οποίος όμως είναι νεωτερικό φαινόμενο. Την κατηγορούν επίσης για τον τρόπο με τον οποίο σχετίζεται με το έθνος-κράτος λησμονώντας ότι και το έθνος-κράτος είναι νεωτερικό φαινόμενο και ο εναγκαλισμός θρησκείας και κράτους είναι ουχ ήττον νεωτερικό φαινόμενο που γεννήθηκε και μεγάλωσε σε προτεσταντικές χώρες. Δεν αναφερόμαστε στο σχετικό προνεωτερικό φαινόμενο της βυζαντινής συναλληλίας, ή του καισαροπαπισμού, όπως εντελώς εσφαλμένα το κατανόησε η δυτική επιστημοσύνη. Ο τρόπος με τον οποίο λειτούργησε και συνεχίζει να λειτουργεί η σχέση αυτή είναι Η ιδέα του χωρισμού αποτελεί φαινόμενο που γεννήθηκε σε ρωμαιοκαθολικά περιβάλλοντα. Η μόνη χώρα του κόσμου που έχει πλήρως θεσμοθετημένο χωρισμό Εκκλησίας και κράτους είναι οι ΗΠΑ που είναι όμως χώρα άκρως προτεσταντική και κοινωνία πολύ πιο θρησκεύουσα από τις καθ’ ημάς, με ένα όλο αυξανόμενο προτεσταντικό ακραίο εθνικισμό. Πρόκειται για άκρως νεωτερικά φαινόμενα. Άλλωστε τίποτε δεν ώθησε τόσο πολύ στη νεωτερικότητα όσο η Θρησκευτική Μεταρρύθμιση του 16ου αι.
Νεωτερικό δεν είναι μόνο ό,τι μας αρέσει ή φαντάζει ωραίο. Το θέμα είναι λοιπόν να δούμε πώς η Ορθοδοξία συνδέθηκε με τη νεωτερικότητα και γιατί. Ο καλύτερος τρόπος για να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε το ερώτημα αυτό είναι να το δούμε στο ευρύτερο πλαίσιό του, δηλαδή στο πλαίσιο της συνάντησης της θρησκείας, ως φαινομένου γενικά, με τη νεωτερικότητα, πριν μπορέσουμε να εξειδικεύσουμε στην Ορθόδοξη περίπτωση.
Συνεχίζεται…
Λάμπρος Αναστ. Ψωμάς
Εκπαιδευτικός
Θεολόγος – Ιστορικός
[1] Σε αυτή την περίπτωση ωστόσο θα πρέπει να απορρίψουμε όρους όπως multiple modernities (ποικίλες νεωτερικότητες) ή multiplicities of modernity (ποικίλες εκδοχές της νεωτερικότητας) που έχουν προταθεί ακριβώς για να περιγράψουν τη δυνατότητα της νεωτερικότητας να προσαρμόζεται στις εκάστοτε πολιτιστικές συνθήκες στις οποίες λειτουργεί. Οι Έλληνες διανοούμενοι που έχουν εκφράσει απόψεις για την Ορθοδοξία και τη νεωτερικότητα δεν αφήνουν περιθώρια ανάπτυξης μιας τέτοιας λογικής.
