We are stardust
We are golden
And we’ve got to get ourselves
Back to the garden (Joni Mitchell)
Wow! Στις 15 Αυγούστου 1977 ένας αστρονόμος που μελέτησε την καταγραφή ενός ισχυρού σήματος που ανιχνεύτηκε από επίγεια ραδιοτηλεσκόπια και προερχόταν έξω από τον γαλαξία μας εξέφρασε τον ενθουσιασμό του γράφοντας το επιφώνημα δίπλα στις ενδείξεις. Το σήμα διήρκησε 72 δευτερόλεπτα και ως κατεύθυνση προέλευσης ορίστηκε το κομμάτι του ουρανού, στο οποίο δεσπόζει ο αστερισμός του Τοξότη (χ Τοξότη).
Γιατί όμως τόσος ενθουσιασμός για ένα σήμα και πώς συνδέεται με την προτροπή της Joni Mitchell να ξαναβρούμε τον δρόμο στον κήπο/παράδεισο;
Η απλή απάντηση είναι ότι το σήμα θα αποδείκνυε ότι δεν είμαστε μόνοι στο σύμπαν. Ωστόσο, αυτή η πρόταση χρήζει επεξήγησης, αφού αναφέρεται στο εξής ερώτημα: ποια η θέση του ανθρώπου στο σύμπαν;
Ιεραρχίες
Η ιστορική πορεία του ανθρώπου μοιάζει με ένα ταξίδι από μια πρωτεύουσα ενός κράτους σε μια απομακρυσμένη, δίχως καμία ιδιαιτερότητα περιοχή. Κατά την αρχαιότητα η θρησκεία και η φιλοσοφία συμφωνούσαν ότι ο άνθρωπος αποτελεί ένα ξεχωριστό κομμάτι στο σύμπαν (< συν+πᾶς= όλος), αφού κατέχει υψηλή θέση σε αυτό που ονομάζεται ιεραρχία του όντος (= της ύπαρξης). Φανταστείτε ένα τρίγωνο όπου στο ανώτερο σημείο εμφανίζεται ο Θεός ή το Ἕν ή ο Νοῦς, και στο κατώτερο τα άβια όντα. Σε αυτή την περίπτωση, ο άνθρωπος κατέχει μια θέση κοντά στην κορυφή και διαμεσολαβεί ανάμεσα στο όν της κορυφής και σε αυτά στις κατώτερες τάξεις. Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο αυτή η ιεραρχία είναι γνωστή με τον όρο διάκοσμος (προέλ. < ρ. κοσμώ > κόσμος, κόσμημα, διακόσμηση) και η θέση του ανθρώπου εξακολουθεί να βρίσκεται πολύ κοντά στην κορυφή. Ο σκοπός του ανθρώπου έγκειται στην κατανόηση της θέση του και την εναρμόνισή του με τη φύση του. Ωστόσο, η θέση του στην ιεραρχία του όντος ορίζει και τις ευθύνες του ανθρώπου σε σχέση με το όλον, διότι το τρίγωνο δεν αποτελεί κλίμακα αξίας, αλλά λειτουργίας: η ευθύνη του ανθρώπου είναι να μεταδώσει στα κατώτερα όντα την ομορφιά (βλ. κόσμος) και την ενότητα των ανώτερων όντων.
Σε ένα τέτοιο σχήμα, η γη ως κατοικητήριο του ανθρώπου είναι το αναμφισβήτητο κέντρο του σύμπαντος. (Σας θυμίζω τη λέξη garden του τραγουδιού). Η γη είναι ο χώρος που έχει δοθεί στον άνθρωπο προκειμένου να εκπληρώσει τον σκοπό του, αλλά και το αρχικό μέσο προκειμένου να τον επιτύχει: από τη φυσική παρατήρηση (ο άνθρωπος μελετά τη φύση), περνά στην ηθική παρατήρηση (ο άνθρωπος κατανοεί το πρακτέον) και κατορθώνει την εποπτική/θεωρητική (ο άνθρωπος ενώνεται με την αρχή του παντός).
Από το κέντρο στο απόκεντρο
Ωστόσο, στον ύστερο Μεσαίωνα η φυσική παρατήρηση του κόσμου και η σταδιακή αποδέσμευση της επιστήμης από φιλοσοφικές αρχές απέδειξαν στον άνθρωπο ότι η προηγούμενη εικόνα ήταν εσφαλμένη. Σε αδρές γραμμές, ο Κοπέρνικoς έδειξε ότι το κατοικητήριο του ανθρώπου δεν είναι το κέντρο του Σύμπαντος: ο ήλιος αντικατέστησε τη γη ως σταθερό σημείο αναφοράς γύρω από το οποίο δομείται και στρέφεται το παν. Η εμφάνιση των τηλεσκοπίων και η ευφυία του Γαλιλαίου αποδόμησαν την ιδέα της μοναδικότητας του ήλιου, καθώς αποδείχθηκε ότι τα αστέρια που παρατηρούμε το βράδυ είναι ήλιοι διαφόρων μεγεθών. Μάλιστα, ο Herschel διατύπωσε την άποψη ότι ο ήλιος μας δεν βρίσκεται καν στο κέντρο του γαλαξία. Έτσι, ο άνθρωπος και ο πλανήτης που κατοικεί εξοβελίστηκαν από το κέντρο του ενδιαφέροντος στην περιφέρεια του ηλιακού συστήματος. Πόσο μακριά από το κέντρο βρισκόμαστε άραγε; Παρατηρώντας το φάσμα του φωτός από κάποια νεφελώδη ουράνια αντικείμενα, το 1919 και το 1923 ο Edwin Hubble διατύπωσε την άποψη ότι δεν αποτελούσαν απλές συγκεντρώσεις αερίων, όπως πολλοί πίστευαν, αλλά γαλαξίες παρόμοιους με τον δικό μας με δισεκατομμύρια ήλιους. Ο γαλαξίας μας, λοιπόν, ήταν ένας κοινός γαλαξίας ανάμεσα σε πολλούς άλλους.
Πλέον, γνωρίζουμε ότι κατοικούμε τον τρίτο πλανήτη στη σειρά, ενός ηλιακού συστήματος με εννέα πλανήτες (< (περι)πλανιέμαι) που κινούνται γύρω από ένα άστρο (ήλιος) μεσαίου μεγέθους. Το ηλιακό μας σύστημα βρίσκεται στις άκρες ενός από τους βραχίονες ενός μεσαίου μεγέθους γαλαξία με δισεκατομμύρια ήλιους (άστρα), ο οποίος είναι μέρος ενός σμήνους γαλαξιών που περιστρέφονται γύρω από το ίδιο κέντρο. Το σμήνος ανήκει σε ένα υπερσμήνος που κινείται σε ένα σύμπαν με δισεκατομμύρια γαλαξίες (είναι δύσκολο να καθοριστεί ο ακριβής αριθμός τους).
Ωστόσο, η εικόνα για τη θέση μας στο σύμπαν είναι ανολοκλήρωτη, εάν στα παραπάνω δεν προσθέσουμε και το γεγονός ότι από τη μία, είμαστε προϊόν μιας φυσικής εξέλιξης, η οποία παρατηρείται σε όλα τα έμβια και άβια επάνω στον πλανήτη. Από την άλλη, τα χημικά στοιχεία που αποτελούν το σώμα μας έχουν δημιουργηθεί στον πυρήνα απόμακρων ήλιων, οι οποίοι κατέρρευσαν υπό τη δύναμη της βαρύτητας και εκτόξευσαν τα στοιχεία αυτά στις πιο απόμακρες γωνιές του σύμπαντος. Ο στίχος της Joni Mitchell είναι σαφής: we are stardust και αξίζουμε όσο και η αστρόσκονη.
Είμαστε μόνοι;
Έχει απομείνει, λοιπόν, ένα τελευταίο ερώτημα που ίσως ολοκληρώσει τον υποβιβασμό του ανθρώπου από την κορωνίδα της κτίσης στην ασημαντότητα. Είμαστε η μόνη μορφή ζωής που αναζητεί τη θέση της στο χώρο και τον χρόνο; Το πρόγραμμα SETI για την αναζήτηση εξωγήινης νοημοσύνης (Search for Extra-Terrestrial Intelligence) προσπαθεί να απαντήσει με επιστημονική ακρίβεια. Υπάρχουν άραγε άλλοι πολιτισμοί που έχουν φτάσει στο σημείο να κατέχουν την απλή τεχνολογία να επικοινωνούν μέσω ραδιοκυμάτων; Οι απαρχές του SETI βρίσκονται σε μια συνάντηση κυρίως ασήμαντων τότε επιστημόνων στο παρατηρητήριο Green Bank (Δ. Βιρτζίνια) το 1961, οι οποίοι προσπάθησαν να ποσοστοποιήσουν τις πιθανότητες για την ανεύρεση εξωγήινης νοημοσύνης. Σε μια συνεδρία, ένας από τους συμμετέχοντες, ο Frank Drake, έγραψε την παρακάτω εξίσωση:
N= R*∙fp∙ne∙fl∙fi∙fc∙L
όπου Ν ο αριθμός εξωγήινων πολιτισμών που έχουν τη δυνατότητα να επικοινωνήσουν μαζί μας. Οι υπόλοιποι όροι αναφέρονται στο ρυθμό γέννησης νέων άστρων (R*), στον αριθμό α) άστρων με πλανήτες (fp), β) πλανητών που πιθανώς να μπορούν να φιλοξενήσουν έμβια όντα (ne), γ) πλανητών με έμβια όντα (fl), δ) πλανητών που έχει αναπτυχθεί νοημοσύνη (fi) και ε) πολιτισμών που μπορούν να επικοινωνήσουν μέσω ραδιοκυμάτων (fc). Τέλος η μεταβλητή L αφορά τη χρονική κλίμακα εντός της οποίας ένας πολιτισμός αναπτύσσεται και μεταδίδει ραδιοκύματα.
Ο τελευταίος παράγοντας είναι ίσως και ο καταλυτικός. Δεν αρκεί η εμφάνιση νοημοσύνης. Πρέπει ο πολιτισμός αυτός να έχει τη χρονική δυνατότητα να μπορεί να αναπτυχθεί και να υπάρχει ακόμη και μετά τη μετάδοση των ραδιοκυμάτων.
Το σήμα Wow! αποτέλεσε την πρώτη ένδειξη ότι ίσως δεν είμαστε μόνοι. Μια θετική εξέλιξη θα σήμαινε και το παράδοξο ο άνθρωπος να μπορεί να αναβαθμίσει τον ρόλο του, καθώς θα ήταν το όν που θα είχε κατορθώσει τεχνολογικά να επικοινωνήσει με κάποιον άλλο ανώτερο πολιτισμό εκτός της γης. Ταυτόχρονα, θα είχε αποδείξει πέρα από κάθε αμφιβολία ότι δεν υπάρχει τίποτα ξεχωριστό/μοναδικό στον άνθρωπο, αφού δεν θα αποτελούσε τη μοναδική νοημοσύνη στο σύμπαν. Βέβαια, σύντομα οι προσδοκίες διαψεύστηκαν. Το σήμα δεν επαναλήφθηκε ποτέ ούτε μετέφερε κάποια αξιοποιήσιμη πληροφορία, ενώ η σάρωση της περιοχής προέλευσης με διάφορα μέσα δεν αποκάλυψε ποτέ κάτι σημαντικό.
Με δεδομένες τις τεράστιες αποστάσεις στο ορατό σύμπαν, τη θέση της γης, τους φυσικούς περιορισμούς και τις παραμέτρους που δίνονται από την εξίσωση του Drake, είναι πιθανόν να μην κατορθώσουμε ποτέ να έρθουμε σε επικοινωνία με εξωγήινους πολιτισμούς. Μια πεσιμιστική θεωρία υποστηρίζει ότι πιθανώς όταν κάποιος τέτοιος πολιτισμός κατορθώσει να επικοινωνήσει μαζί μας, ο πολιτισμός να έχει εξαφανιστεί από τη γη: κανείς δεν θα είναι σε θέση να καταγράψει το σήμα και να απαντήσει.
Μήπως μας διαφεύγει κάτι;
Είναι αξιοσημείωτο ότι το παράδοξο που περιέγραψα παραπάνω κατατρέχει τον άνθρωπο στη σύγχρονη εποχή. Μετά τον ύστερο Μεσαίωνα (μετά τον Descartes), ο άνθρωπος βυθίζεται στο παράδοξο της ασημαντότητας: δεν είναι ο βασιλιάς της κτίσης, ούτε καταλαμβάνει το κέντρο του σύμπαντος. Αποτελεί έναν απλό έμβιο οργανισμό, όπως πολλοί επάνω σε αυτόν τον πλανήτη, ο οποίος υπακούει στους ίδιους φυσικούς νόμους και ακολουθεί τις ίδιες φυσικές διαδικασίες με τους υπόλοιπους οργανισμούς. Ταυτόχρονα, o ασήμαντος άνθρωπος είναι αυτός που κατόρθωσε να κατανοήσει τη θέση του στο σύμπαν, να αναλογιστεί τη μοναξιά του και να προσπαθήσει να βρει απαντήσεις. Σε φιλοσοφικό επίπεδο, ο άνθρωπος είναι το μοναδικό όν που κατέγραψε την αμφισβήτηση της πραγματικότητας και αμφέβαλλε ακόμη και για την ίδια του την ύπαρξη (Descartes).
Στο βιβλίο, The Hitchhikers Guide to the Galaxy, o Douglas Adam παρατηρεί με σκωπτικό τρόπο ότι «για χιλιάδες χρόνια ο άνθρωπος υποθέτει ότι είναι πιο οξυδερκής από τα δελφίνια επειδή έχει κατορθώσει τόσα: τον τροχό, τη Νέα Υόρκη, τους πολέμους κτλ, ενώ τα δελφίνια το μόνο που κάνουν είναι να παίζουν μέσα στο νερό και να περνάνε καλά. Όμως, τα δελφίνια πιστεύουν το αντίθετο για τους ίδιους ακριβώς λόγους».
Ίσως, ο Douglas Adam περιγράφει αυτό που μας διαφεύγει και το οποίο εξέφραζαν οι αρχαίες ιεραρχίες. (Σε αυτό το σημείο ακολουθώ τον Καναδό φιλόσοφο Charles Taylor). Ο εξοβελισμός του από το κέντρο του σύμπαντος έκανε τον άνθρωπο να απεμπολήσει την αίσθηση του καθήκοντός του απέναντι στον πλανήτη και τα υπόλοιπα όντα. Έχοντας στρέψει το ενδιαφέρον του στον εαυτό του και τη θέση του στο σύμπαν, του διαφεύγει το προφανές: η αξία μας δεν έγκειται de facto στη νοημοσύνη μας, την ιδιαιτερότητά μας ως όντα ή την κεντρική μας θέση στο σύμπαν. Ίσως η επιστροφή του ανθρώπου στη σημαντότητα (we’ve got to get ourselves back to the garden) να επιτελεστεί εάν το ον που μπορεί να καταστρέψει τον εαυτό του και τον πλανήτη του, κατανοήσει το διακύβευμα και αποτρέψει μια τέτοια εξέλιξη.
Σε τελική ανάλυση δεν μπορούμε να αποφύγουμε το παράδοξο: we are stardust, we are golden. Μένει να αποδειχτεί ποιο από τα δύο μας ορίζει πλέον σαν όντα.
Ευάγγελος Μπάρτζης
Θεολόγος
