Η μουσική συνιστά ένα αναπόσπαστο μέρος της ανθρώπινης δραστηριότητας, δημιουργείται και εξελίσσεται μέσα στο εκάστοτε κοινωνικο-πολιτισμικό και ιστορικό πλαίσιο και συνιστά προϊόν κοινωνικών σχέσεων και διεργασιών. Το τι ακούνε τα μέλη ενός πολιτισμού δεν αντικατοπτρίζει τη «φύση» που ερεθίζει την ακοή τους αλλά τις ηχητικές πολιτισμικές προσλαμβάνουσες που ερεθίζουν τη φαντασία τους και δομούν τα συναισθήματά τους (Πανόπουλος 2005).
Στο δέκατο πέμπτο κεφάλαιο του Δοκιμίου περί καταγωγής των γλωσσών που φέρει τον τίτλο: «Οι πιο ζωηρές αισθήσεις μας ενεργούν τις περισσότερες φορές με ηθικές εντυπώσεις» ο Ρουσώ υποστηρίζει: «Αν η καλύτερη επίδραση που ασκούν πάνω μας οι αισθήσεις δεν οφείλεται σε ηθικές αιτίες, τότε γιατί είμαστε τόσο ευπαθείς σε εντυπώσεις που είναι μηδαμινές στους βαρβάρους; Γιατί τάχα οι πιο εκλεπτυσμένες μουσικές μας είναι ένας αδιάφορος θόρυβος στα αυτιά ενός κατοίκου της Καραϊβικής; Άραγε τα νεύρα του είναι διαφορετικά από τα δικά μας; Γιατί δεν ερεθίζονται με τον ίδιο τρόπο, ή γιατί οι ίδιοι ερεθισμοί είναι τόσο ισχυροί στους μεν και τόσο αδύναμοι στους δε;» (Ρουσώ 1998). Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά μοιάζουν υπεραπλουστευτικές και ημιτελείς αν αναλογιστούμε πως σε πολλούς πολιτισμούς, κυρίως μη δυτικούς, η μουσική δεν υφίσταται ως διακριτή κατηγορία αναφοράς. Αυτό που θα προσδιορίζαμε εμείς ως μουσική, από την αναλυτική σκοπιά της δυτικής μουσικής θεωρίας προσιδιάζει σε ένα συνονθύλευμα εξω- μουσικών στοιχείων που περιπλέκουν ήχους της φύσης, τη χρήση διαφόρων ηχητικών αντικειμένων σε θρησκευτικά και κοσμικά πλαίσια, τα οποία συγκροτούν μια αδιάσπαστη ενότητα που αντικατοπτρίζει το σύνολο του πολιτισμού της εκάστοτε κοινωνίας και υπερβαίνει κατά πολύ αυτό που ορίζουμε εμείς ως μουσική (Πανόπουλος 2005α, 2005β, Seeger 2005, Feld 2005, Roseman 2005).
Παρά την αδυναμία μας να νοηματοδοτήσουμε καθολικά την έννοια της μουσικής, αναμφίβολα συνιστά μια πανανθρώπινη, διαχρονική, πολιτισμική αξία που ανήκει σε όλους τους ανθρώπους ανεξαρτήτως εθνικότητας, πολιτικών φρονημάτων και ιδεολογιών. Στην αρχαία Ελλάδα η σπουδαιότητα της διαφαίνεται ήδη από τις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ., όταν ο Σόλωνας εισήγαγε τη διδασκαλία της μουσικής στην παιδεία των Αθηναίων. Καθώς η εκπαίδευση αποτελούσε ιδιωτική υπόθεση, τα παιδιά ήταν υποχρεωμένα να παρακολουθούν μαθήματα γραμματικής, γυμναστικής και μουσικής. Στη Σπάρτη, λόγω της ιδιαίτερης σημασίας στην στρατιωτική εκπαίδευση, παρεχόταν στα παιδιά και μουσική μόρφωση αφού είχε άμεση επίδραση στις κινήσεις τους σε περίοδο πολέμου. Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν τη γνώση της μουσικής απαραίτητη και όποιος δεν ήξερε να τραγουδά ήταν υπόλογος για ύποπτη άγνοια. Από πολύ μικρή ηλικία τα παιδιά διδάσκονταν επομένως ότι μορφωμένος είναι ο «μουσικός ανήρ». Ο Δάμωνας, ο δάσκαλος του Σωκράτη και του Περικλή, υποστήριζε ότι η μουσική μπορεί να αντικατοπτρίζει τις κινήσεις της ψυχής μας. Ο διττός της ρόλος έγκειται στο γεγονός ότι μπορεί να επηρεάσει το ήθος των ανθρώπων κατευνάζοντας τα πάθη και τις αδυναμίες τους και παράλληλα επιδρώντας στο άλογο μέρος της ψυχής διαθέτοντας θεραπευτική δράση (Παπαδοπούλου 2003, Μπρας 2003).
Ο ρόλος της Μουσικής Παιδείας αποδεικνύεται όλο και πιο σημαντικός για τη σφαιρική ανάπτυξη του σύγχρονου ανθρώπου. Οι ερευνητές τονίζουν ότι η μουσική εκπαίδευση ενισχύει τη δημιουργικότητα του παιδιού, επιταχύνει τη συναισθηματική του ανάπτυξη, την πνευματική του καλλιέργεια και την αυτοπεποίθησή του. Ενεργοποιεί την προσοχή, ενδυναμώνει τη μνήμη και βοηθάει κατά πολύ στην ανάπτυξη μιας πειθαρχημένης προσωπικότητας, ενώ καθόλου δεν θα πρέπει να παραβλέπονται οι θαυμάσιες ευκαιρίες για κοινωνικοποίηση που προσφέρει μέσω του ομαδικού τραγουδιού, της κίνησης, των παιχνιδιών με τραγούδι και των ομαδικών εκτελέσεων ενόργανης μουσικής (Κακολύρη 20015).
Το Homo educandus αγωγή αναγνωρίζοντας την μεγάλη αξία της μουσικής, την συμβολή της στη διαμόρφωση της προσωπικότητας αλλά και στη διευκόλυνση της εκμάθησης έχει δώσει ιδιαίτερη βαρύτητα στο μάθημα της μουσικής. Τα παιδιά διδάσκονται από έμπειρους εκπαιδευτικούς τη μουσική στη θεωρία και την πράξη της, έρχονται σε επαφή με την ιστορία της, γνωρίζουν τους κλασικούς συνθέτες και εκκινώντας από στέρεες βάσεις προσεγγίζουν κριτικά τα σύγχρονα ακούσματα, όντας σε θέση να επιλέξουν το «καλό» από το «κακό» τραγούδι και να ξεχωρίσουν την «απλή» από την «απλοϊκή» μουσική». Στη διαδικασία αυτή, το σχολείο μας καινοτομεί και πάλι εκδίδοντας μουσικό ημερολόγιο με τη βιογραφία των σπουδαιότερων Ελλήνων καλλιτεχνών που διακρίθηκαν στο εξωτερικό, ώστε τα παιδιά να γνωρίσουν καλύτερα την πορεία και το έργο τους, ανατρέχοντας σε αυτό εν είδη εγκυκλοπαίδειας.
Εν κατακλείδι, το Homo educandus αγωγή επιχειρώντας να ξεφύγει από την προκρούστεια αντιμετώπιση των παιδιών ως καταναλωτών της τέχνης και της γνώσης, επιδιώκει να διαμορφώσει μια εκπαιδευτική πρακτική η οποία εκφράζεται με ακρίβεια μέσα από τα λόγια του Christopher Small: «Όταν δώσουμε στους μαθητές την ευκαιρία να κάνουν μουσική στο παρόν, θα είναι σαν να εισάγουμε στο σχολείο μια νέα στάση, που μπορεί να ανατρέψει μελλοντικά την κυρίαρχη ωφελιμιστική νοοτροπία, που είναι προσανατολισμένη στην παραγωγή προϊόντων. Γιατί, όταν δεχτούμε τη δημιουργική ικανότητα των παιδιών στην τέχνη, θα πρέπει επίσης να δεχτούμε την ικανότητά τους να δημιουργήσουν κι άλλες μορφές γνώσης … καθώς και το δικαίωμά τους να θέτουν τα δικά τους ερωτήματα, που συχνά υπερβαίνουν τους φραγμούς των προσφιλών τομέων και ειδικοτήτων μας» (Small 1977/1983).
Μαρία Παντελέου
Κοινωνική Ανθρωπολόγος
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Feld, A., 2005, «Η δομή του ήχου ως κοινωνική δομή: Οι Καλούλι της Παπούα Νέας Γουινέας». Στο Π. Πανόπουλος (επιμ.) Από τη Μουσική στον Ήχο: Εθνογραφικές μελέτες των Steven Feld, Marina Roseman και Anthony Seeger. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Κακολύρη, Α., 2005, «Η μουσική ως εργαλείο διαπαιδαγώγησης», Διαθέσιμο: http://www.ert.gr/i-mousiki-os-ergalio-diapedagogisis/ .
Μπρας, Ν., 2003, «Μουσική παιδεία και μουσικά όργανα στην Αρχαία Ελλάδα». Μουσικοκινητικά δρώμενα ως μέσον θεραπευτικής αγωγής. Ειδικές Μορφωτικές Εκδηλώσεις «Επιστήμης Κοινωνία». Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών.
Πανόπουλος, Π., 2005α, «Ήχοι, σώματα, συναισθήματα: Ανθρωπολογικές προσεγγίσεις του ήχου των κρουστών», Μουσικός Λόγος: Εξαμηνιαία επιθεώρηση μουσικής 6: 15-31.
Πανόπουλος, Π., 2005β, «Εισαγωγή: Η μουσική ως αντικείμενο μελέτης και η ανθρωπολογική προσέγγιση». Στο Π. Πανόπουλος (επιμ.) Από τη Μουσική στον Ήχο: Εθνογραφικές μελέτες των Steven Feld, Marina Roseman και Anthony Seeger. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Παπαδοπούλου, Ζ., 2003, «Μουσική και ψυχοσωματική αγωγή στην Αρχαία Ελλάδα», Μουσικοκινητικά δρώμενα ως μέσον θεραπευτικής αγωγής. Ειδικές Μορφωτικές Εκδηλώσεις «Επιστήμης Κοινωνία». Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών.
Ρουσώ, Ζ. Ζ., 1998, Δοκίμιο περί καταγωγής των γλωσσών: Όπου γίνεται λόγος περί μελωδίας και μουσικής μιμήσεως, μετάφραση: Κ. Παπαγιώργης. Αθήνα: Καστανιώτη.
Small, C., 1977/1983, Μουσική, Κοινωνία, Εκπαίδευση , Μετάφραση: Μ. Γρηγορίου. Αθήνα: Νεφέλη
