ΕΠΙΛΕΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ
Επειδή η βιβλιογραφία για το θέμα που θίξαμε είναι οπωσδήποτε μεγάλη, εδώ θα κάνουμε μια επιλεκτική κριτική παρουσίαση κάποιων σχετικών βιβλίων τα οποία θεωρούμε ως αφετηρία για μια περαιτέρω μελέτη του θέματος.
Για την Ορθοδοξία και την πίστη της το κείμενο που μου έκανε μεγαλύτερη εντύπωση όταν πριν πολλά χρόνια το πρωτοδιάβασα ήταν του Χρήστου Γιανναρά, Αλφαβητάρι της Πίστης που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ίκαρος. Σίγουρα δεν είναι βιβλίο για ‘ειδικούς’ και περιέχει, σε κάποια σημεία, ιδέες που αμφισβητούνται εντόνως από άλλους θεολόγους, αλλά δεν νομίζω ότι υπάρχει, μέχρι σήμερα, καλύτερο βιβλίο εισαγωγής στην Ορθόδοξη θεολογία. Υπάρχει σίγουρα και το πληρέστερο και εγκυκολπαιδικότερο έργο του Ανδρέα Θεοδώρου, ομοτίμου καθηγητή της δογματικής θεολογίας στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, Η Ουσία της Ορθοδοξίας που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παρουσία από το 1998, αλλά στερείται της δύναμης και του νεύρου του έργου του Γιανναρά.
Συγγραφείς που έχουν ασχοληθεί με το ζήτημα της Ορθοδοξίας ως αιτίας της σύγχρονης ελληνικής οπισθοδρόμησης είναι ο κλασικός πια Νίκος Δήμος στο περίφημο έργο του Η Δυστυχία του να είσαι Έλληνας που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη και έχει γνωρίσει πολλές επανεκδόσεις από το 1975 ως την τελευταία του 2013. Νομίζω φιλοσοφικά ισχυρότερο είναι το έργο του ιδιαίτερα προβεβλημένου από τα ΜΜΕ φιλοσόφου Στέλιου Ράμφου, Ο Καημός του Ενός που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αρμός. Με το τρέχον ζήτημα της οικονομικής κρίσης συνέδεσε τα παρόμοια πορίσματά του ο επίτιμος πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων Παναγιώτης Γεννηματάς, Ελλάς: Ανατολή ή Δύση; Ο Ακοινώνητος Εκσυγχρονισμός στο Νεοελληνικό Κράτος που πρωτοεκδόθηκε το 2013 και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ροές. Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται, τέλος, το μικρό βιβλίο του πρώην υπουργού των κυβερνήσεων Κωνσταντίνου Μητσοτάκη Ανδρέα Ανδριανοπούλου με τίτλο Ελληνισμός και Ορθοδοξία: Συμπορεύσεις, Αντιθέσεις και Ιστορικοί Μύθοι που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κάκτος. Ιδιαίτερα για το τελευταίο ζήτημα της σύνδεσης ελληνισμού και Ορθοδοξίας θα πρότεινα να τοποθετήσει ο σεβαστός αναγνώστης το όλο ζήτημα σε μια επιστημονική βάση και να αποφύγει τις εκ των υστέρων εκθέσεις – κείμενα δηλαδή που γράφθηκαν με όσο το δυνατό λιγότερες ιδεοληψίες και προκαταλήψεις. Ως βάση θα πρότεινα το έργο του επισκοπου Ιωάννη Δ. Ζηζιούλα με τίτλο Ελληνισμός και Χριστιανισμός που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις της Αποστολικής Διακονίας. Όποιος έχει στη διάθεσή του το πολύτομο έργο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών, μπορεί να αντρέξει στον Ε τόμο και να βρει το κείμενο αυτό με τον ίδιο τίτλο. Η αρχιερατική ιδιότητα του συγγραφέα ας μην κάνει τον αναγνώστη να διστάσει να μελετήσει ένα θαυμάσιο πράγματι κείμενο.
Όταν έγραψα για θεολόγους που ακολουθούν τους διανοουμένους της προηγουμένης παραγράφου είχα μάλλον υπόψη μου τον Παντελή Καλαϊτζίδη με τα έργα του Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα: Προλεγόμενα και τον ομότιτλο τόμο (πρακτικά συνεδρίου) που επιμελήθηκε και εκδόθηκαν από τις εκδόσεις Ίνδικτος το 2005, αλλά δεν κυκλοφορούν πια. Ο Καλαϊτζίδης άσκησε κριτική σε διανοουμένους όπως ο Χρήστος Γιανναράς και ο π. Ιωάννης Σ. Ρωμανίδης, που αναφέρονται αλλού εδώ, όπως και ο ηγούμενος της αγιορετικής Μονής των Ιβήρων αρχιμανδρίτης Βασίλειος, στο έργο του Ορθοδοξία και Ελληνισμός στη Νεώτερη Ελλάδα: Περιπέτειες και Διαδρομές μιας Αμφιλεγόμενης Σχέσης που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ίνδικτος.
Στον αντίποδα αυτής της λογικής βρίσκεται νομίζω το έργο του Γιώργου Δ. Κοντογιώργη, κυρίως οι δύο τόμοι του έργου του Το Ελληνικό Κοσμοσύστημα. Παραδόξως έχει εξαντληθεί ο δεύτερος αλλά όχι ο πρώτος. Και οι δύο εκδόθηκαν από τις εκδόσεις Ι. Σιδέρη και αναμένεται, πέρα από την έκδοση του δευτέρου, και η έκδοση δύο ακόμη ομοτίτλων τόμων.
Διανοούμενοι εγγύτερα προς τα θεολογικά πράγματα, όπως ο Κωνσταντίνος Χολέβας, διαφωνούν με τις ιδέες του Δήμου και των ομοφρόνων του. Ο τρόπος με τον οποίο πρωτογνώρισα τον Χολέβα ήταν μέσα από το έργο του Ελληνισμού Ενόρασις: Η Εθνική Αυτογνωσία ως Πλαίσιο Εξωτερικής Πολιτικής που δεν κυκλοφορεί πια στο εμπόριο. Πιο προσιτό στον αναγνώστη είναι το έργο του Εκκλησία και Ελληνική Διάρκεια: Δοκίμια για την Ορθοδοξία, την Ιστορία και την Παράδοση που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σταμούλη. Με την τρέχουσα κρίση έχει συνδέσει το σχετικό έργο του Η Ελληνορθόδοξη Πρόταση για την Κρίση την Παιδεία και τα Εθνικά Θέματα που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αρχονταρίκι. Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και το έργο του π. Γεωργίου Δ. Μεταλληνού με βιβλία όπως, κυρίως, η Τουρκοκρατία: Οι Έλληνες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία που δυστυχώς δεν κυκλοφορεί στο εμπόριο και άλλα όπως Νεοελληνικός Παγανισμός ή Ελληνορθοδοξία; Ο Ρωμηός και το Θαύμα, Στα Μονοπάτια της Ρωμηοσύνης. Και τα τρία κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Αρμός. Στην ίδια λογική τέλος και το Γέννημα και Θρέμμα Ρωμοί του επισκόπου Ιεροθέου Βλάχου. Σημαντικά θεωρώ και τα έργα του Χρήστου Γιανναρά Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Δόμος, και Τίμιοι με την Ορθοδοξία, το οποίο δεν κυκλοφορεί πια.
Για όποιον έχει αρκετή υπομονή και επιμονή συνιστώ ένα διαφορετικό βιβλίο, αυτό του ιερέα Ιωάννη Σ. Ρωμανίδη, Ρωμηοσύνη, Ρωμανία, Ρούμελη που κυκλφορεί από τις εκδόσεις Πουρναράς της Θεσσαλονίκης που πρωτοεκδόθηκε το 1975 και τώτα κυκοφορεί η τέταρτη νομίζω εκδοση του 2002. Αν και επηρέασε τους διανοουμένους της προηγουμένης παραγράφου, το έργο του Ρωμανίδη αξίζει να μελετηθεί αυτόνομα. Βαθειά με εντυπωσίασε όταν το πρωτοδιάβασα το έργο του Χρήστου Γιανναρά Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Δόμος. Νομίζω όμως ότι το πιο βαρυσήμαντο έργο είναι αυτό του Θεοδώρου Ι. Ζιάκα. Το έργο του αποτελείται από περίπου οκτώ βιβλία, από τα οποία κεντρικότερη θέση έχουν τρία: Η Έκλειψη του Υποκειμένου: Η Κρίση της Νεωτερικότητας και Ελληνική Παράδοση, Πέρα από το Άτομο: Το Αίνιγμα της Ελληνικής Ταυτότητας – Γενική Εισαγωγή και Αυτοείδωλον Εγενόμην: Το Αίνιγμα της Ελληνικής Ταυτότητας – Ειδική Εισαγωγή. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι νομίζω και η πρόταση του Βασίλη Καραποστόλη, Διχασμός και Εξιλέωση: Περί Πολιτικής Ηθικής των Ελλήνων που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη. Τέλος, σημαντικό θεωρώ το έργο του Παναγιώτη Κονδύλη, τον οποίο μετανοών λέγω ότι μόλις προσπαθώ να γνωρίσω. Πρωτοδιάβασα το έργο του Πλανητική Πολιτική μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Θεμέλιο, όπως και το Παλιά και Νέα Θεότητα: Μια Συζήτηση για την Ιδεολογία ανάμεσα στον Παναγιώτη Κονδύλη και τον Γεράσιμο Λυκιαρδόπουλο, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Έρσμος. Για το θέμα μας θαυμάσια είναι τα έργα του Οι Αιτίες της Παρακμής της Σύγχρονης Ελλάδας: Η Καχεξία του Αστικού Στοιχείου στη Νεοελληνική Κοινωνία και Ιδεολογία και Η Παρακμή του Αστικού Πολιτισμού: Από τη Μοντέρνα στη Μεταμοντέρνα Εποχή και από τον Φιλελευθερισμό στην Αστική Δημοκρατία. Και τα δύο από τις εκδόσεις Θεμέλιο.
Τα παραπάνω έργα του Ζιάκα είναι εξαιρετικά και από την άποψη της κριτικής στη νεωτερικότητα. Από την άποψη αυτή καλό θα είναι ο αναγνώστης να έχει υπόψη του και τα βιβλία του Ο Σύγχρονος Μηδενισμός: Μικρή Αφήγηση για τη Μοίρα της Ελευθερίας όπως και το θαυμάσιο έργο του Πατριδεγωφάγος: Η Νόσος της Πόλεως, το οποίο περιέχει στο δεύτερο μέρος του και μια θαυμάσια ανατομία της σύγχρονης Ελλάδας. Και τα δύο αυτά βιβλία του κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Αρμός. Αναπάντεχα σπουδαίο είναι και το έργο Η Απανθρωπία του Δικαιώματος του Χρήστου Γιανναρά που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Δόμος. Σκληρή κριτική στη νεωτερικότητα άσκησε ο Ιταλός φιλόσοφος Τζιόρτζιο Αγκάμπεν. Βαθύτατη εντύπωση μού έκαναν τα βιβλία του Homo Sacer: Κυρίαρχη Εξουσία και Γυμνή Ζωή, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Εξάρχεια, και το Κατάσταση Εξαίρεσης: Όταν η Έκτακτη Ανάγκη Μετατρέπει την Εξαίρεση σε Κανόνα, από τις εκδόσεις Πατάκη. Πολλές φορές έχω σκεφθεί επίσης πάνω στο ογκώδες έργο ενός άλλου Ιταλού φιλοσόφου, του Αντόνιο Νέγκρι που το έγραψε μαζί με τον Μάικλ Χαρντ, Αμερικανό νομίζω, και έχει τον τίτλο Αυτοκρατορία. Το βιβλίο πρωτοκυκλοφόρησε στα ελληνικά το 2002 από τις εκδόσεις Scripta, αλλά δεν κυκλοφορεί πια. Ας ελπίσουμε ότι κάποιος περιθωριακός εκδότης θα το επανεκδόσει – ένα ωραίο σχετικό ερευνητικό ερώτημα είναι γιατί στην Ελλάδα βιβλία που εκδίδονται πρωτοτύπως σε οίκους όπως οι πανεπιστημιακές εκδόσεις του Χάρβαρντ ή του Εδιμβούργου δεν προτιμώνται από τους μεγάλους ελληνικούς εκδοτικούς οίκους.
Λάμπρος Αναστ. Ψωμάς
Εκπαιδευτικός
