Τι περιμένουμε στην αγορά συναθροισμένοι;
-Είναι οι βάρβαροι να φθάσουν σήμερα.
………………………………………………….
Αλλά ενύχτωσε κι οι βάρβαροι δεν ήλθαν.
Και μερικοί έφθασαν απ’ τα σύνορα
και είπανε πως βάρβαροι πια δεν υπάρχουν.
Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους;
Οι άνθρωποι αυτοί ήταν μια κάποια λύσις.
Συνηθίζεται τις ημέρες αυτές να δανειζόμαστε από τον μεγάλο ποιητή Κωνσταντίνο Καβάφη τους στίχους του από το περίφημο ποίημά του για τις Θερμοπύλες. Καθώς όμως κανείς διαβάζει τους στίχους του ποιήματός του απόσπασμα του οποίου μόλις ακούστηκε και έχει τον τίτλο ‘Περιμένοντας τους βαρβάρους’ φέρνει ίσως στη μνήμη του την εικόνα των εθνικών επετείων, όπου βγαίνουμε στους δρόμους σε μια ατμόσφαιρα γιορτινή. Δεν περιμένουμε βέβαια βαρβάρους. Οι βάρβαροι άλλωστε είναι νοερά παρόντες. Για την επέτειο της 25ης Μαρτίου 1821 είναι οι Τούρκοι. Αυτοί είναι οι βάρβαροι στους οποίους ρίχνουμε την πέτρα του αναθέματος και τους καταδικάζουμε ως υπευθύνους για κάθε ‘κακοδαιμονία της φυλής’. Έχουμε ακούσει ή και προφέρει τη φράση: ‘αν δεν ήταν η Τουρκοκρατία θα ήμασταν διαφορετικοί’. Περισπούδαστοι σοφοί συχνά εντοπίζουν τα αρνητικά χαρακτηριστικά της ελληνικής κοινωνίας στην περίοδο εκείνη.
Είναι αρχέγονη συνήθεια του ανθρώπου να ψάχνει ένα θύμα – το εξιλαστήριο θύμα – που θα σηκώσει την ευθύνη για κάθε τι κακό. Έτσι οι αρχαίες κοινωνίες απέσειαν το άγος της ευθύνης τους, το φόρτωναν στο όποιο θύμα και οργάνωναν θρησκευτικές τελετές ανάμνησης της πράξης τους αυτής για να επαναλαμβάνουν πάντα τελετουργικά τον καθαρισμό τους. Όπως στην αρχαία Θήβα, όπου ο Οιδίποδας, υπεύθυνος για το ανοσιούργημα της δολοφονίας του πατέρα του και τον γάμο του με τη μητέρα του, έπρεπε να καταστραφεί για να σωθεί η πόλη από την αρρώστια που την αποδεκάτιζε.
Με τον ίδιο τρόπο λειτουργούμε κι εμείς στις εθνικές επετείους. Οι Τούρκοι είναι ο Οιδίποδάς μας. Έχουν την ευθύνη για κάθε τι κακό. Βέβαια, οι αρχαίοι συνέδεεαν τον Οιδίποδα με την άγνοια, εμείς δεν δίνουμε τέτοιο ελαφρυντικό στους εχθρούς μας. Και όπως οι αρχαίοι, έτσι και εμείς, επαναλαμβάνουμε κάθε χρόνο, μέσα από την επέτειο, τον καθαρισμό μας, την αθωότητά μας από κάθε ευθύνη, μαζί με τη δαιμονοποίηση του εχθρού.
Έτσι κατανοεί την εθνική επέτειο ο εθνικιστής. Καταλαβαίνει τον εαυτό του ως ανώτερο από τους άλλους. Αφού είναι ανώτερος δεν μπορεί να είναι υπεύθυνος. Έχει ανάγκη τους βρβάρους του ποιήματος, για να τους κάνει Οιδίποδες. Έχει ανάγκη τους βαρβάρους για να τους ρίξει την ευθύνη. Πιθανή απουσία βαρβάρων θα δημιουργούσε περίσκεψη: ‘Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους; Οι άνθρωποι αυτοί ήταν μια καποια λύσις’. Ο εθνικιστής αρέσκεται στη δουλεία. Αφού οι βάρβαροι, οι Τούρκοι, ή όποιοι άλλοι, παίρνουν τις αποφάσεις, έχουν και την ευθύνη.
Για να ψάξουμε το νόημα της επετείου της 25ης Μαρτίου πρέπει να σκεφθούμε πέρα από τη λογική του εθνικιστή. Ίσως θα μας βοηθήσει ο στίχος ενός άλλου ποιητή, του Ανδρέα Κάλβου, που έγραφε ότι ‘θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία’. Η ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης φανερώνει ακριβώς αυτό. Αλλά ο στίχος έχει και άλλες προεκτάσεις. Θέλει αρετή και τόλμη να διατηρήσεις την ελευθερία. Ακόμα περισσότερο θέλει αρετή και τόλμη να πολιτεύεσαι ως άνθρωπος ελεύθερος. Είναι σκληρό να κοιτάς στον καθρέφτη για να βρεις τον υπεύθυνο. Είναι όμως η πράξη του ελεύθερου ανθρώπου. Αυτού που δεν διστάζει να πράξει και να αναλάβει την ευθύνη της πράξης του. Αυτού που δεν έχει ανάγκη τους βαρβάρους, που δεν χρειάζεται κανένα Οιδίποδα.
Ο εθνικιστής είναι εθελόδουλος, νήπιος (Γαλ. γ΄ 25), που χρειάζεται κάποιον να καλύψει τη γύμνια του. Δεν μπορεί χωρίς βαρβάρους, είναι γι’ αυτόν μια κάποια λύσις. Ο ελεύθερος είναι ο ενήλικος υπεύθυνος, χωρίς καμια ανάγκη για βαρβάρους. Ο σύγχρονος Έλληνας οφείλει να πολιτεύεται κατά το πρότυπο που μας παρέχουν οι αγωνιστές της Επανάστασης: με την αρετή και την τόλμη που απαιτεί η ελευθερία, χωρίς βαρβάρους για άλλοθι.
Λάμπρος Αναστ. Ψωμάς
Εκπαιδευτικός – ΠΕ01
Girard, René, Η Βία και το Ιερό. Το Εξιλαστήριο Θύμα, μτφρ. Κωστής Παπαγεώργης. Αθήνα: Πλέθρον, 2017.
Καβάφη, Κωνσταντίνου, ‘Περιμένοντας τους βαρβάρους’ στο Κ. Καβάφη, Άπαντα. Αθήνα: Συλλογή,
Κάλβου, Ανδρέα, ‘Ωδαί: Εις Σάμον’ στο Α. Κάλβου, Άπαντα. Αθήνα: Πάπυρος.
Lowell, Edmund, ‘The cult and the legend of Oedipus’. Harvard Studies in Classical Philology 85 (1981), 221-38.
Smith, Anthony D. Chosen Peoples: The Sacred Sources of National Identity. Oxford: Oxford University Press, 2003.
Stevens, David, ‘Nationalism as religion’. Studies: An Irish Quarterly Review 86:343 (1997), 248-58.
