Τη Δευτέρα 22/2 πραγματοποιήθηκε η δεύτερη κατά σειρά διαδικτυακή παρουσίαση του προγράμματος “8 συν 1 ομιλίες για την Ελληνική Επανάσταση” που διοργανώνει το Homo Educandus Αγωγή για τους γονείς του σχολείου.
“Λίγα λόγια για την Οθωμανική Αυτοκρατορία” ήταν η θεματική ενότητα που ανέπτυξε ο Θεολόγος – Ιστορικός κος Λάμπρος Ψωμάς.
Το βίντεο της παρουσίασης:
Α. Λίγα λόγια για την Οθωμανική αυτοκρατορία
Η Οθωμανική αυτοκρατορία αναπτύχθηκε γύρω από τον πυρήνα του Εμιράτου του Οσμάν από τα τέλη του 13ου αι., ενός Εμιράτου νομάδων κτηνοτρόφων με φυλετική οργάνωση. Η φυλετική αυτή λογική της οθωμανικής οργάνωσης διατηρήθηκε σε όλη την ιστορία της αυτοκρατορίας ως το 1918. Ο ηγέτης της αυτοκρατορίας, ο σουλτάνος, θεωρούνταν πάντοτε, πάνω από όλα, φύλαρχος των Οθωμανών. Εντέλει, το οθωμανικό κράτος στηρίχθηκε στην κατάκτηση και στη λαφυραγωγία και δυσκολεύτηκε στην επιβίωσή του, όταν η επέκταση περιορίστηκε και η λαφυραγωγία συνέχισε να διέπει τη λογική των κρατούντων.
Η οθωμανική ιστορία πέρασε ουσιαστικά από τρεις φάσεις, αν θεωρήσουμε ληξιαρχική πράξη γέννησης της αυτοκρατορίας την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453:
- Φάση της επιθετικής επέκτασης, 1453-1683 – ως τη μεγαλύτερη εδαφική επέκταση του κράτους,
- Φάση της αμυντικής σταθεροποίησης, 1683-1774 – ως την ήττα στον Ρωσοτουρκικό Πόλεμο του 1769-1774,
- Φάση της παρακμής και της πτώσης, 1774-1923 – ως την ήττα στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη δημιουργία της σύγχρονης Τουρκίας.
Το οθωμανικό κράτος ήταν έντονα θρησκευτικό, καθώς διαχώριζε με σαφήνεια του πιστούς (Μουσουλμάνους) από τους απίστους (μη Μουσουλμάνους). Η κοινωνική διαστρωμάτωση, με κορυφαία την τάξη των πολεμιστών, στηριζόταν στη διάκριση αυτή. Οι Έλληνες της αυτοκρατορίας, ως Χριστιανοί, ανήκαν στην κατώτερη τάξη των ραγιάδων (ποίμνιο), ακόμα και αν διατηρούσαν επίσημες θέσεις και αξιώματα. Ωστόσο, η οθωμανική πολιτική θεωρία έβλεπε τους Χριστιανούς ως ζιμμήδες, σύμφωνα με το Κοράνι, το ιερό βιβλίο του Ισλάμ, δηλαδή ως ανθρώπους που δεν είχαν δικαίωμα να στρατεύονται, έπρεπε να πληρώνουν επιπλέον φόρο και, σε αντάλλαγμα, να προστατεύονται από το κράτος.
Β.Τα χαρακτηριστικά των Ελλήνων επαναστατών
Όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση τον Φεβρουάριο του 1821 από τις παραδουνάβιες ηγεμονίες της Μολδαβίας και της Βλαχίας, οι Οθωμανοί την είδαν ως ανταρσία ορισμένων υποτελών κατά του κράτους. Οι υποτελείς αυτοί ήταν κάφερ (άπιστοι), ζιμμήδες (προστατευόμενοι μη Μουσουλμάνοι) και ραγιάδες (ποίμνιο). Όταν μάλιστα έφθασαν τα νέα στην πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη οι Οθωμανοί εξεπλάγησαν. Δεν περίμεναν μια γενικευμένη επανάσταση με πρωταγωνιστές τους Έλληνες για τρεις, κυρίως, λόγους:
- Γιατί οι Έλληνες ήταν διασκορπισμένοι σε όλη την αυτοκρατορία και δεν εντοπίζονταν σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή. Άρα ήταν δύσκολο να επαναστατήσουν και να προσπαθήσουν να αυτονομήσουν την περιοχή τους, όπως έκαναν οι Σέρβοι από το1805.
- Γιατί οι περιοχές, όπου οι Έλληνες αποτελούσαν πλειοψηφία ήταν, σύμφωνα με την αντίληψη των Οθωμανών, μόνο ο Μοριάς (Πελοπόννησος), μια μάλλον ασήμαντη περιφέρεια, όπου ζούσαν κυρίως φτωχοί και αναλφάβητοι Έλληνες. Όπως το έθετε ένα σουλτανικό φιρμάνι: «επαναστάτησαν αυτοί που κανένας δεν έπαιρνε στα σοβαρά».
- Γιατί οι Έλληνες ήταν προνομιούχοι. Ήταν οι μόνοι Χριστιανοί που βρίσκονταν στην ηγεσία των Ορθοδόξων Χριστιανών της αυτοκρατορίας – ο Οικουμενικός Πατριάρχης ήταν παραδοσιακά Έλληνας – και απολάμβαναν δημόσια αξιοώματα, όπως αυτό του διερμηνέα της Υψηλής Πύλης ή του στόλου ή αυτά των πριγκίπων της Βλαχίας και της Μολδαβίας. Ιδιαίτερα, μάλιστα, εκπλήσσονταν από το γεγονός ότι ο κλήρος, που θεωρούσαν προνομιούχο ομάδα, βρίσκονταν στην ηγεσία της Επανάστασης
Επίσης, παρά το όργιο σφαγών στο οποίο επιδόθηκαν οι Οθωμανοί στα δύο πρώτα χρόνια της Επανάστασης, αυτοί εκπλήσσονταν από το γεγονός ότι οι επαναστάτες αρνούνταν να ζητήσουν έλεος και να υποταγούν, επιμένοντας στην ανταρσία τους. Η απουσία βούλησης για συνδιαλαγή εξέπληττε του Οθωμανούς ιθύνοντες ακόμα και όταν, όπως φαινόταν το 1826-1827, η επανάσταση θα υποτασσόταν τελικά.
Γ.Οι οθωμανικές φοβίες
Το ξέσπασμα της Επανάστασης θορύβησε του Οθωμανούς σε βαθμό υπερθετικό. Αυτό οφειλόταν σε δύο παράγοντες:
- Οι Οθωμανοί φοβούνταν συνεχώς την περίπτωση πολέμου με τη Ρωσία. Είχαν προηγηθεί αρκετοί Ρωσοτουρκικοί πόλεμοι, με τελευταίο αυτό των αρχών του 19ου αι., στον οποίο οι Οθωμανοί υπέστησαν δεινή ήττα και αποδείχθηκε με σαφήνεια η στρατιωτική τους υστέρηση. Φοβούνταν ότι ένας νέος Ρωσοτουρκικός Πόλεμος θα έθετε σε κίνδυνο την ίδια την ύπαρξη της αυτοκρατορίας. Η προκήρυξη του Αλεξάνδρου Υψηλάντη «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος» υπονοούσε ρωσική στήριξη στην Επανάσταση και αυτό δημιούργησε πανικό στην οθωμανική πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη.
- Η αλληλογραφία των μελών της Φιλικής Εταιρείας που είχε εντοπιστεί από τους Οθωμανούς έδινε την εντύπωση ότι η Επανάσταση ήταν ένα μάλλον παμβαλκανικό γεγονός που ενέπλεκε όλους τους Ρωμιούς της αυτοκρατορίας, Έλληνες και μη, ενώ απειλούσε την ίδια την Κωνσταντινούπολη. Παρά το γεγονός ότι οι μόνες ουσιαστικές αναφορές για κάτι εξαιρετικά σημαντικό έρχονταν από τον διοικητή της Πελοποννήσου Χουρσίτ πασά, οι Οθωμανοί ιθύνοντες στην Κωνσταντινούπολη φοβήθηκαν κάτι πολύ μεγαλύτερο.
Δ.Διερεύνηση των αιτίων
Οι Οθωμανοί προσπάθησαν να προσδιορίσουν τις αιτίες της Επανάστασης. Σε γενικές γραμμές, ωστόσο, προσδιόρισαν τα αίτια σε κλασικές νοοτροπίες που κατηύθυναν τη λογική τους για αιώνες και δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν τις ιδιαιτερότητες του συγκεκριμένου κινήματος. Με αυτήν την έννοια, θεώρησαν το γεγονός ως ανταρσία που οφειλόταν στον θρησκευτικό φανατισμό των ραγιάδων κατά των πιστών του προφήτη. Επειδή με κανέναν τρόπο δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι οι Έλληνες – αυτοί που κανείς δεν έπαιρνε στα σοβαρά – είχαν επαναστατήσει μόνοι τους, θεώρησαν το κίνημα ως ρωσική υποκίνηση. Από την άλλη, είχαν εντοπίσει τη Φιλική Εταιρεία και εύστοχα την είχαν αντιμετωπίσει ως οργάνωση ιερέων, προκρίτων και εμπόρων, αλλά αστόχησαν, θεωρώντας ότι η οργάνωση είχε παρασύρει τους φιλήσυχους ραγιάδες· αδυνατούσαν να κατανοήσουν τη δυναμική του κινήματος. Το γεγονός ότι η ηγεσία της Επανάστασης προερχόταν από τους προνομιούχους, όπως προαναφέρθηκε, τους εξέπληττε.
Υπήρχαν, όμως, και δυο ενδιαφέρουσες εξαιρέσεις που πρόσθεσαν τις δικές τους ενδιαφέρουσες σκέψεις. Η πρώτη ήταν η περίπτωση του Μιρ Γιουσούφ του Μοραΐτη, σπαχή της Πύλης, που καταγόταν από το Ναύπλιο. Η Επανάσταση τον βρήκε στη γενέτειρά του. Πολέμησε στη μακροχρόνια πολιορκία του Ναυπλίου και ήταν ανάμεσα στους ολιγαρίθμους επιζώντες. Έγραψε ένα ιστορικό κείμενο με τις αναμνήσεις του από την Επανάσταση, στο οποίο μοιράζεται την καθιερωμένη αιτιολόγηση των Οθωμανών. Πρόσθεσε, όμως, ότι τα έθνη έχουν έμφυτη τη δίψα για την ελευθερία και την ανεξαρτησία. Μόνο εξ ανάγκης και κατ’ επίφαση δέχονται την ξένη κυριαρχία. Έτσι, ο Μιρ Γιουσούφ δεν εκπλησσόταν από το γεγονός ότι οι προνομιούχοι ηγούνταν της Επανάστασης: εξ ανάγκης και κατ’ επίφαση δέχονταν, και αυτοί, την οθωμανική κυριαρχία.
Τη δεύτερη ιδέα διατύπωσε ο περίφημος ηγέτης της οθωμανικής Κορινθίας Κιαμήλ μπέης. Ο Οθωμανός αγιάνης Κιαμήλ διοικούσε τον καζά της Κορίνθου με κληρονομικό δικαίωμα. Αυτός θεώρησε αιτία της Επανάστασης ότι οι Οθωμανοί γενικά, αντίθετα από ότι προσπαθούσε να πράξει ο ίδιος, συμπεριφέρονταν στους Έλληνες ως σε υποτελείς και όχι ως σε υπηκόους. Η αδικία και η εκμετάλλευση θα έστρεφε, κάποια στιγμή, τον κυριαρχούμενο εναντίον του κυριάρχη του. Τα λόγια του προφανώς επιβεβαιώνονται από το γεγονός ότι, στην αρχή της Επανάστασης, οι Κορίνθιοι – κλήρος, απλός λαός και πρόκριτοι – δεν θέλησαν να επαναστατήσουν. Χρειάστηκαν οι ακραίες ενέργειες του Παπαφλέσα, που παρέδωσε τα παλάτια του διοικητή Κιαμήλ μπέη στη φωτιά, για να αναγκαστούν οι Κορίνθιοι να συντονιστούν με την Επανάσταση.
Ε.Τρόποι αντιμετώπισης της Επανάστασης και δυσλειτουργίες
Οι Οθωμανοί προσπάθησαν να επεξεργαστούν τρόπους αντιμετώπισης της Επανάστασης. Το έκαναν με τρεις τρόπους: πολιτικά, θρησκευτικά και στρατιωτικά. Πρωταγωνιστής στη λήψη αποφάσεων της οθωμανικής διοίκησης για την αντιμετώπιση της Επανάστασης ήταν ο εξ απορρήτων υπουργός του σουλτάνου της Οθωμανικής αυτοκρατορίας Μαχμούτ Β΄ (β.1808-1839), Χαλέτ εφέντης (1761-1822).
Θρησκευτικά, η οθωμανική ηγεσία προσπάθησε να κινητοποιήσει τους Μουσουλμάνους εναντίον της ανταρσίας των απίστων, κάνοντας επίκληση στο απειλούμενο θρησκευτικό τους συναίσθημα. Ο Οθωμανός βεζίρης Χαλέτ εφέντης, ιδιαίτερα, συνδεόταν με το μοναστικό τάγμα (σούφι) των Νακσιμπεντήδων, φανατικών Σουνιτών Μουσουλμάνων, που επικαλούνταν το Κοράνι, για να δικαιολογήσουν την πεποίθησή τους ότι οι επαναστατημένοι ζιμμήδες έπρεπε να τιμωρηθούν με θάνατο. Είναι αμφίβολο κατά πόσον η επίκληση αυτή ήταν σε θέση να κινητοποιήσει τους Μουσουλμάνους της εποχής. Ο φανατισμός των γαζήδων, των αρχών της οθωμανικής ιστορίας είχε παρέλθει ανεπιστρεπτί. Δεν υπάρχει, όμως, αμφιβολία ότι η επίκληση αυτή ερέθισε τους απλούς Μουσουλμάνους σε περιοχές όπου οι Χριστιανοί μειοψηφούσαν, ώστε πράξεις ακραίας βίας εναντίον Χριστιανών – όχι μόνο Ελλήνων – εκδηλώθηκαν και ελέγχθηκαν με δυσκολία.
Πολιτικά, η οθωμανική ηγεσία φάνηκε επηρεασμένη από την πολιτική σκέψη του ιστορικού και φιλοσόφου ιμπν Χαλντούν από την Τυνησία (1332-1406). Ο Τυνήσιος διανοούμενος Ιμπν Χαλντούν είχε διατυπώσει τη θεωρία ότι οι λαοί περνούν έξι φάσεις. Ξεκινούν την ιστορική τους πορεία ως δραστήριοι και κατακτητικοί νομάδες με ισχυρές κοινωνικές αξίες και ακατάλυτους δεσμούς αλληλεγγύης και, αφού περάσουν διάφορες φάσεις κρατικής οργάνωσης και αστικοποίησης, εκφυλίζονται σταδιακά και παρακμάζουν, με αποτέλεσμα να καταρρεύσουν υπό τα κτυπήματα νέων δραστήριων λαών. Ο βεζίρης Χαλέτ εφέντης, αλλά και ο ίδιος ο Οθωμανός σουλτάνος Μαχμούτ Β΄, θεωρούσαν ότι η αυτοκρατορία βρισκόταν στην τελευταία φάση της παρακμής (έκτος δυναστικός κύκλος) και ότι, για να επιβιώσει χρειαζόταν να επιστρέψει στις αξίες του νομαδικού βίου. Οι Οθωμανοί έπρεπε να εγκαταλείψουν τη νωθρότητα και την οκνηρία της πλούσιας και άνετης ζωής τους και να επιστρέψουν στη λιτότητα και την πολεμική ετοιμότητα που απαιτούσαν οι καιροί. Οι Ρωμιοί που είχαν παρακμάσει (Βυζαντινή αυτοκρατορία) και είχαν καταστραφεί από την ενεργητικότητα των νομάδων Τούρκων, τώρα, αναγεννημένοι και ανανεωμένοι, απειλούσαν τους νικητές τους με καταστροφή. Σε μια απέλπιδα, όσο και παράλογη, κίνηση επιστροφής στις νομαδικές αξίες ο σουλτάνος Μαχμούτ διέταξε την υποχρεωτική οπλοφορία των Μουσουλμάνων, οξύνοντας ακόμη περισσότερο τα φαινόμενα τυφλής βίας κατά Χριστιανών. Η βία αυτή, όμως, παρότι τρομοκρατούσε τους Έλληνες στις περιοχές όπου μειοψηφούσαν και ευθυνόταν για τη σφαγή εκατοντάδων αρχιερέων και προκρίτων στην Κωνσταντινούπολη και άλλες πόλεις, όπως η Σμύρνη και το Αϊβαλί – μεταξύ των οποίων και ο ίδιος ο Οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ – δεν είχε κανέναν αποτέλεσμα στις εξεγερμένες περιοχές που δεν επηρεάστηκαν καθόλου. Ήταν προφανές ότι οι τρόποι αυτοί αντιμετώπισης της Επανάστασης ήταν άσχετοι με την ίδια την Επανάσταση.
Στρατιωτικά, οι Οθωμανοί στηρίχθηκαν αρχικά στη χρήση τοπικών μισθοφορικών στρατευμάτων Τουρκαλβανών (Μπεκτασήδων Μουσουλμάνων Αλβανών της φυλής των Τόσκηδων από τη νότια Αλβανία και την Ήπειρο). Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν και οι πρώτοι μπέηδες που προσπάθησαν να καταστείλουν την Επανάσταση, όπως ο Ομέρ Βρυώνης και ο Κιοσέ Μεχμέτ. Σταδιακά, στρατολόγησαν και Τούρκους από την Ανατολία, τους οποίους έστειλαν εναντίον της Επανάστασης. Κλασικότερο τέτοιο παράδειγμα ήταν ο στρατηγός του οθωμανικού στρατού Μεχμέτ Ρεσίτ πασάς από την Κιουτάχεια της Μικράς Ασίας, γνωστός ως Κιουταχής. Ωστόσο, πολλοί ικανοί τοπικοί άρχοντες είχαν χάσει τη ζωή τους στα χρόνια λίγο πριν την Επανάσταση, λόγω της καχυποψίας του Μαχμούτ έναντι της αφοσίωσής τους στην Υψηλή Πύλη. Σε κάθε περίπτωση, τα εξαιρετικά σοβαρά οικονομικά προβλήματα της αυτοκρατορίας, η άρνηση των υποτιθεμένων επίλεκτων γενιτσαρικών ταγμάτων να λάβουν μέρος στις εκστρατείες κατά των Ελλήνων, η κινητοποίηση εναντίον του στασιαστή Αλή πασά των Ιωαννίνων, όπως και η ανικανότητα και οι φατριασμοί των διοικητών, όπως του στρατηγού Μαχμούτ πασά από τη Δράμα, του γνωστού Δράμαλη, οδήγησαν σε οικτρή αποτυχία τις προσπάθειες της κεντρικής διοίκησης. Ο σουλτάνος εκτέλεσε τον Χαλέτ εφέντη για ανικανότητα, εξόντωσε τους γενιτσάρους σε μια σκληρή διαδικασία σφαγών και συνεργάστηκε με τον διοικητή της Αιγύπτου Μωχάμετ Άλη πασά, που έστειλε τον θετό γιο του Ιμπραήμ, για να φέρει τους Έλληνες σε δύσκολη θέση. Οι σύντονες προσπάθειες του Κιουταχή και του Ιμπραήμ δημιούργησαν αισιοδοξία στην Κωνσταντινούπολη, η οποία, όμως, ανατράπηκε από την επέμβαση των ξένων δυνάμεων.
Σε κάθε περίπτωση και για διαφορετικούς κάθε φορά λόγους, η Οθωμανική αυτοκρατορία αποδείχθηκε εντελώς ανέτοιμη να κατανοήσει σωστά τις διαστάσεις της Ελληνικής Επανάστασης και να την αντιμετωπίσει αποτελεσματικά. Πάντως, ο Μαχμούτ ανέβηκε στον θρόνο του μεσούντων των Ναπολεόντειων Πολέμων και ενώ βρισκόταν σε εξέλιξη η πρώτη φάση της Σερβικής Επανάστασης. Κλήθηκε να ισορροπήσει με τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής, να καταστείλει τη στάση του Αλή πασά των Ιωαννίνων και την Ελληνική Επανάσταση, ενώ, λίγο αργότερα, βρέθηκε στη δυσκολότερη θέση της βασιλείας του στην προσπάθειά του να αντιμετωπίσει τη στάση του Οθωμανού διοικητή Μωχάμετ Άλη πασά στην Αίγυπτο.
Συμπερασματικά
Η Οθωμανική αυτοκρατορία ήταν ένα κράτος με φυλετική οργάνωση που στηριζόταν στη θρησκευτική διαίρεση και στη νομαδική ορμητικότητα για επεκτατικότητα και λαφυραγωγία. Όταν η επέκταση έφθασε στο όριό της το λαφυραγωγικό κράτος, θα μπορούσε να πει κανείς ότι, «έφαγε τις σάρκες του», λαφυραγωγώντας τους ίδιους τους υπηκόους του. Αναμφίβολα προξένησε τη δυσαρέσκειά τους. Λογικό επόμενο ήταν να προκαλέσει την αντίδρασή τους για λόγους που δεν αναλύθηκαν σε αυτό το κείμενο, καθώς ξεφεύγουν από τον σκοπό του. Η Οθωμανική αυτοκρατορία αποδείχθηκε απολύτως ανίκανη να συλλάβει τα σημεία των καιρών και να αντιμετωπίσει την κατάσταση που δημιουργούνταν στο εσωτερικό της. Η Ελληνική Επανάσταση ήταν η πρώτη που οδήγησε στη δημιουργία ενός απολύτως ανεξαρτήτου κράτους στα πρώην εδάφη της. Αυτό ήταν μόνο η αρχή …
Λάμπρος Αναστ. Ψωμάς
Θεολόγος-Ιστορικός
Εκπαιδευτικός
